TRIẾT HỌC NHO GIÁO

TIỂU LUẬN MÔN TRIẾT HỌC

LỚP CAO HỌC KINH TẾ 2005

VẤN ĐỀ CON NGƯỜI TRONG TRIẾT HỌC NHO GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ ĐỐI VỚI XÃ HỘI VIỆT NAM

I/ CON NGƯỜI TRONG TRIẾT HỌC NHO GIÁO :

1. Vấn đề con người và đào tạo con người

1.1 Quan niệm về con người

- Khổng Tử cho rằng trong xã hội có hai hạng người. Đó là người quân tử và kẻ tiểu nhân. Nho gia luôn đề cao mẫu người quân tử và coi thường kẻ tiểu nhân.

- Khổng Tử quan niệm: Sinh ra là người quân tử thì mãi mãi là người quân tử, còn sinh ra là kẻ tiểu nhân thì mãi mãi là kẻ tiểu nhân, là người quân tử có thể làm những điều bất nhân, nhưng sinh ra là kẻ tiểu nhân thì đừng mong ở họ có được những hành động có nhân.

1.2 Bản tính con người.

- Về vấn đề bản tính con người thì các nhà Nho có nhiều ý kiến khác nhau, không thống nhất với nhau.

- Là một nhà triết học, nhà giáo dục lớn, lúc sinh thời Khổng Tử cho rằng Thiên mệnh chi vị tính, suất tính chi vị đạo, tu đạo chi vị giáo. Mạnh Tử cho rằng Nhân chi sơ tính bản thiện. Con người ta sinh ra ai cũng có cái mầm thiện, bởi vì ai cũng có cái tâm. Tuân Tử cho rằng bản tính con người là ác, nguyên nhân của cái ác là do ái dục - ham muốn dục vọng, đi tìm sự thoả mãn dục vọng, sinh lý. Cho nên nếu con người hoạt động theo bản tính tự nhiên thì sẽ dẫn đến tước đoạt, vô luân. Vì vậy cần phải có lễ nghĩa, khuôn phép, hình phạt để giáo dục ngăn ngừa.

1.3 Quan niệm của Nho giáo về các mối quan hệ con người trong xã hội

- Các nhà Nho đã rất quan tâm xây dựng năm mối quan hệ chủ yếu của con người trong xã hội như: Quan hệ vua - tôi, cha - con, chồng - vợ, trưởng - ấu, bằng - hữu.

a. Mối quan hệ vua - tôi.

- Thời Khổng - Mạnh, quan hệ vua - tôi là quan hệ hai chiều, có đi có lại vì sự nghiệp chung là trị nước an dân. Khổng Tử đặt ra vấn đề vua ra vua, tôi ra tôi.

- Theo Mạnh Tử: Quan hệ vua - tôi phải lấy cái nghĩa (Quân thần hữu nghĩa).

b. Mối quan hệ cha - con.

- Đây là mối quan hệ máu mủ, ruột thịt gần gũi nhất trong gia đình. Mối quan hệ này luôn luôn được các nhà Nho khẳng định: Cha từ, con hiếu.

- Theo Mạnh Tử: trong quan hệ cha - con phải lấy tình thân (Phụ tử hữu thân).

c. Quan hệ vợ - chồng

- Theo Mạnh Tử thì vợ - chồng phải tôn trọng nhau (Phu - phụ hữu biệt) .

- Nhưng Nho gia lại rất đề cao vai trò vị trí của người chồng, là người giữ vai trò chủ yếu trong gia đình, còn người vợ là thứ yếu., luôn ở địa vị phụ thuộc. Cho nên Phu xướng phụ tuỳ.

- Càng về sau, nhất là từ Đổng Trọng Thư (thời nhà Hán) trở đi, mối quan hệ bất bình đẳng giữa vợ và chồng càng tăng, người vợ còn phải chịu ràng buộc bởi: Tam tòng: Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu, phu tử tòng tử.Tứ đức: Công, dung, ngôn, hạnh.

d. Quan hệ anh – em

- Mạnh Tử cho rằng: Anh em trong gia đình phải có trên, có dưới, trước sau thuận hoà và phải tôn trọng quyền huynh thế phụ-tôn trọng quyền anh trưởng trong gia đình. Anh, chị thay cha, mẹ nuôi dạy các em trong gia đình, điều hành mọi công việc trong gia đình khi cha, mẹ mất.

- Trưởng ấu hữu tự - anh nói em nghe, em phải luôn vâng lời anh, chị, nghe theo lời chỉ bảo của anh, chị thì gia đình anh em mới hoà thuận và vui vẻ.

e. Quan hệ bạn bè

- Chuẩn mực của các mối quan hệ bạn bè là chữ tín: bằng hữu hữu tín. Nhờ có chữ tín mà làm cho bạn bè vượt qua khó khăn, thương yêu giúp đỡ lẫn nhau, làm cho tình bạn mãi mãi bền vững.

- Tình bạn theo quan niệm của Nho giáo được xây dựng không dựa trên tiền tài, danh vọng, giàu sang, phú quý, mà là nghĩa tình. Họ kết bạn với nhau để học tập lẫn nhau, động viên, giúp đỡ lẫn nhau để vượt qua mọi khó khăn, hoạn nạn của cuộc sống.

- Khổng Tử cho rằng: Quân tử học đạo thì yêu người, tiểu nhân thì dễ khiến. Nhưng ông cũng có quan niệm: Đề cử người ngay thẳng lên trên hạng người cong queo thì dân phục tòng và theo Khổng Tử muốn cho dân cung kính, trung thành và khuyên nhau làm điều thiện thì : xử với dân nghiêm trang thì dân cung kính.Hiếu thuận (với cha mẹ, người trên ), từ ái (với người dưới )thì dân trung thành.Cất nhắc người tốt, dạy dỗ người không tốt thì dân khuyên nhau làm điều thiện.

1.4 - Quan niệm của Nho giáo về nhân, lễ, nghĩa, trí, tín

a. Nhân:

Nhân là chuẩn mực để đánh giá mối quan hệ giữa người với người, nên nhân là chỉ đức hạnh của con người, là điểm khởi đầu và là trung tâm của triết học Nho giáo.Khổng Tử rất trọng Lễ, nhưng ông còn trọng Nhân hơn nữa vì ông cho là Lễ chỉ là ngọn, Nhân mới là gốc, Lễ là chính sách, Nhân mới là tinh thần.Khổng Tử bảo : “ Người không có đức nhân thì lễ mà làm gì?” ( Nhân nhi bất nhân, như lễ hà?Nhân nhi bất nhân, như nhạc hà?) Nhân gồm chữ nhị là hai và chữ nhân là người, là tình người này đối với người khác.Không có tình người thì làm sao hòa hợp với người khác được, người này người khác, giai cấp này giai cấp khác chỉ coi nhau như kẻ thù, người trên ức hiếp người dưới, người dưới chống đối người trên, cho nên Khổng Tử bảo :” Nhân gỉa tất hữu dũng”, nhưng “dũng gỉa bất tất hữu nhân”

b. Lễ:

Thời đại của Khổng Tử các nước tranh giành vương bá, kỷ cương, phép nước, trật tự xã hội, lễ - nhạc hư hỏng.

- Khổng Tử thấy cần phải khôi phục lại lễ, bởi đó là đạo đức của con người từ vua cho đến bề tôi: vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con, để cho thiên hạ hữu đạo, xã hội yên ổn...

- Như vậy là sau nhân, các nhà nho đã đề cao vai trò của lễ, dùng lễ để giáo dục con người cho có đức nhân.

c. Nghĩa:

Là hành động theo đúng đạo lý làm người, là gốc của đạo lý làm người. Khổng Tử luôn nhấn mạnh vai trò của nghĩa, nghĩa không thể thiếu đối với con người.

- Thấy việc nghĩa mà chẳng làm ấy là người chẳng có khí dũng, thấy việc đáng làm để giúp người thế mà không chịu ra tay, người như vậy là nhát gan không xứng đáng mặt người quân tử. Người quân tử là người thấy việc nghĩa là làm. Thấy món lợi mà nghĩ tới điều nghĩa mà chẳng phạm.

d. Trí:

Là sự hiểu biết sâu rộng, người có trí sẽ không bị lầm lạc, không bị nghi hoặc, không bị nghi lầm. Người có trí mới phân biệt được đúng sai, điều hay lẽ phải, mới có sự cư xử và hành động đúng theo đạo làm người.

- Khổng Tử nói: Những lời dèm pha của kẻ độc hiểm thấm thía về lâu, những lời vu cáo của kẻ ác làm cho đau đớn dường như banh da xẻ thịt, trước những lời ấy mình đừng cảm động mà nghe theo, đó gọi là có trí minh bạch sáng suốt...và phải đích thân thông suốt các viên hữu ti ( dưới quyền mình ), tha tội nhỏ cho họ, đề bạt những người hiền tài. Trí (sáng suốt) là biết người.Đề bạt người chính trực lên trên người cong queo thì có thể khiến cho người cong queo hóa ra chính trực.

e. Tín:

Đức tín là một phẩm hạnh của con người mà Nho giáo luôn chú ý giáo dục. Trong mối quan hệ giữa con người với con người, đức tín thể hiện sự giữ lời hứa, lời giao ước trước sau như một. Lời nói với việc làm thống nhất với nhau, từ đấy gây được niềm tin cho con người.

- Khổng Tử rất đề cao vai trò chữ tín, nhất là đối với người cầm quyền rất quan trọng. Ông cho rằng: dân tin, dân yêu, dân ghét, dân ủng hộ hay không ủng hộ cũng từ chỗ chữ tín mà ra. Khổng Tử cho rằng đối với người cầm quyền thì phải làm được ba điều: Túc thực, túc binh, thành tín.

- Như vậy học thuyết Nho giáo luôn chú ý giáo dục con người trong xã hội về nhân - lễ - nghĩa - trí - tín, và tất cả đều xuất phát từ nhân, hướng về nhân và để làm điều nhân.

2. - Về đào tạo con người

2.1.- Đối tượng đào tạo

- Học thuyết Nho giáo là học thuyết chính trị - xã hội, chỉ tập trung giáo dục con người về đức nhân, song đối tượng lại rất rộng. Đối tượng chung mà Nho giáo đào tạo là: ai muốn học đều được dạy. Khổng Tử khẳng định: Hữu giáo vô loại, và ông cũng là người đầu tiên mở trường tư dạy học cho mọi hạng người để đào tạo những con người lương thiện, có lễ nghĩa, nhất là đào tạo một hạng sĩ quân tử có nhân, trí, dũng để làm quan giúp nước . Ông dạy đủ lục nghệ :lễ, nhạc, xạ, ngự, thư, số như chương trình các trường công.

Chúng ta nên nhớ chữ học của Khổng Tử có nghĩa là học đạo học cách cư xử, cách làm người trước hết, rồi mới tới văn, tới những kiến thức cần thiết:

“ Đệ tử nhập tắc hiếu, xuất tắc để, cẩn nhi tín, phiếm ái chúng nhi thân nhân; hành hữu dư lực, tắc dĩ học văn”. ( Con em trong nhà thì hiếu thảo với cha mẹ, ra ngoài thì kính nhượng bậc huynh trưởng, thận trọng lời nói mà thành thực, yêu khắp mọi người mà gần gũi người nhân đức; làm như vậy rồi mà còn dư sức thì học văn) ( tức thi – môn ăn nói ; thư – sử đời trước; lễ –các thể chế, nghi lễ ; nhạc ; dịch…). Khổng tử biết là trong xã hội có nhiều người xấu, nhưng cách xử sự của ông vừa nhân vừa trí. Ông bảo : “ Không tiên liệu rằng người ta gạt mình, đừng ức đóan rằng người ta không tin mình, nhưng gặp những người như vậy là mình biết được ngay, như vậy là hiền đấy ! “Ông ghét một số người như bọn bẻm mép lợi khẩu, bọn gỉa đạo đức làm bộ cao thượng, “ ghét người nói điều xấu của kẻ khác, ghét kẻ dưới mà hủy bang người trên, ghét kẻ dũng cảm mà vô lễ, ghét người qủa cảm mà cố chấp, ghét kẻ bốc lột người khác để làm giàu “.Nhưng ông cũng khuyên không nên ghét bỏ ai thái quá, nhất là kẻ bất nhân, vì không cho họ cơ hội để ăn năn, gạt bỏ hẳn ra thì họ sẽ nổi lọan.Và ông khuyên người ta phải khoan hồng, nhất là những kẻ ở địa vị cao.

Trong hơn ba mươi năm ông đã đào tạo một số môn sinh có ít nhiều tài đức, có thể ra làm quan được, và đã có năm sáu ngưòi lãnh chức vụ ở triều đình. Ông nhận định khả năng đặc biệt của mỗi người để gặp cơ hội thì dùng :

Đức hạnh có : Nhan Uyên, Mẫn Tử Khiêm, Nhiễm Bá Ngưu, Trọng Cung.

Biện luận : Tể Ngả, Tử Cống.

Chính sự : Nhiễm Hữu, Qúy Lộ.

Văn học : Tử Du, Tử Hạ.

Võ bị : Tử Lộ.

Ngoại giao : Tử Hoa, Tử Cống.

Như vậy môn sinh của ông có thể thành lập một nội các, gần thành một đảng chính trị có chính sách rõ ràng.Trong lịch sử nhân loài, có lẽ Khổng Tử là người đầu tiên làm được việc này.

2.2- Mục tiêu đào tạo con người của Nho giáo

Mục tiêu đào tạo con người của Nho giáo là xây dựng những mẫu người lý tưởng của xã hội. Đó là kẻ sĩ, đại trượng phu và người quân tử.

a - Kẻ sĩ:

Người đi học nho là kẻ sĩ, con đường vào đời của kẻ sĩ là phải học, học giỏi thì đi thi, thi đậu thì ra làm quan để giúp nước cứu đời, chứ không phải học chỉ để biết.

Khổng tử sáng lập tư học dạy mọi hạng người về sự tu thân, tề gia ;những người nào có tư cách, bất kỳ trong giới quý tộc hay bình dân, ông dạy thêm cho lục nghệ để sau này có thể lãnh những trách nhiệm lớn nhỏ trong việc trị nước.Hạng người đó dù làm quan hay không làm quan cũng gọi là kẻ sĩ; nếu có tài đức cao thì ông gọi là quân tử.Giai cấp sĩ đó chính là do ông tạo nên.Khổng Tử nói : “ Người đời xưa học vì mình, người đời nay học vì người”, và “ rất ít người học ba năm rồi mà không có ý cầu bổng lộc ”.Học vì mình nghĩa là học để tu thân, có ích lợi cho mình;học vì người là học để có danh, nhiều người biết tới mình, chẳng cần mình có thực tài thực đức.Ông khuyên : “ đừng lo người không biết mình, chỉ lo mình không biết người.”, “ đừng lo không ai biết mình chỉ mong sao mình có tài đức để cho người ta biết đến ”, Không nên cầu danh mà cũng không được cầu lợi cầu lộc: “ đừng lo không có chức vị, chỉ lo không đủ tài đức để nhận chức vị”, “ kẻ sĩ nào để chí vào đạo mà còn thẹn vì cái ăn cái mặc thì chưa thể đem đạo ra bàn với được.”

Kẻ sĩ đã ra làm quan, nho giáo phân làm bốn hạng:

1/Hạng trên cả :biết hổ thẹn về hành vi xấu của mình;đi sứ bốn phương thì không làm nhục mệnh của vua.

2/Hạng thấp hơn:họ hàng khen là người hiếu, hàng xóm khen là người để.

3/Hạng thấp hơn nữa : lời nói nhất định phải tín thực, hành vi nhất định phải quả quyết.

4/Hạng cuối : khí độ nhỏ nhen.

Nhiều nhà Nho cho rằng đã là kẻ sĩ thì phải luôn trau dồi đức hạnh, phải bỏ lợi mà làm điều nghĩa, phải không tiếc tính mạng, trọng nghĩa lý, thành kính trong việc tế lễ ;về việc tu thân giữ đức phải kiên cường, dốc lòng tin đạo.Thời phong kiến sĩ được xã hội thời bấy giờ tôn làm giai cấp đứng đầu trong xã hội : Sĩ, công, nông, thương.Tử Tư nói:” người xưa có nói:nên thờ bậc hiền sĩ như thầy chứ đâu có nói nên làm bạn với kẻ sĩ”, còn Mạnh Tử thì nói: “Thiên hạ đều tôn trọng ba cái này : tước vị, tuổi tác, và đạo đức.Tại triều đình tước vị được qúy nhất; ở làng xóm tuổi tác được trọng nhất; còn xét về việc giúp đời, giáo hóa dân thì đạo đức được kính nể hơn cả”.

Như vậy thì khắp thế giới, không đâu có bọn áo vải nào được tôn trọng như kẻ sĩ ở Trung Hoa. Đó là một niềm vinh dự cho dân tộc Trung Hoa và công đầu là của Khổng Tử.

b - Đại trượng phu

- Đây là những con người bất khuất, cứng rắn, là một trong những mục tiêu đào tạo con người của Nho giáo để phục vụ cho giai cấp thống trị. Khổng Tử nhấn mạnh ý chí bất khuất của người trượng phu trước phong ba bão táp vẫn vững vàng, không bị nghiêng ngả, và có ý chí kiên định đầu đội trời, chân đạp đất, nói năng và hành động một là một hai là hai.

- Còn Mạnh Tử thì cho rằng: Phú quý bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất. Có nghĩa là người trượng phu thì giàu sang không bị mua chuộc, nghèo khó không hề nản lòng và uy lực không bị khuất phục. Chỉ có như vậy thì mới xứng đáng là đại trượng phu.

c - Người quân tử

Quân tử của Nho giáo thuần chỉ tư cách, không có ý nghĩa về địa vị:

“Người quân tử mưu cầu đạt đạo, chứ không mưu cầu chuyện ăn.người quân tử lo không đạt đạo chứ không lo nghèo.”

“ Người quân tử khi khốn cùng thì cố giữ tư cách của mình;kẻ tiểu nhân khốn cùng thì phóng túng làm càn”.

Tư cách và thái độ người quân tử:

-Chỉ cầu ở mình không cầu ở người.

-Giữ vững chính nghĩa, không cố chấp điều tín nhỏ nhặt.

-Giữ vững tư cách khi gặp họan nạn.

-Lo không đạt được đạo chớ không lo nghèo.ăn gạo xấu, uống nước lã mà thấy vui;chứ không chịu làm điều bất nghĩa để được giàu sang.

-Thư thái mà không kiêu căng.

-Không lo không sợ, vì tự xét mình không có điều gì đáng xấu hổ, nghĩ vậy mà lúc nào cũng thản nhiên vui vẻ.

-Nếu có hận thì chỉ hận điều này; chết mà không làm điều gì để người khác biết tới mình, khen mình.

-Thân với mọi người mà không kết đảng, hòa hợp với mọi người mà không a dua.

-Nghiêm trang giữ lập trường mà không tranh với ai.

-Có lỗi thì không ngại sửa.

Đức của người quân tử:

-Có đức nhân, giúp người làm việc thiện.

-Trọng nghĩa: cứ hợp nghĩa thì làm.Lấy nghĩa làm gốc, theo lễ mà làm, nói năng khiêm tốn, nhờ thành tín mà nên việc.

-Sửa mình thành người kính cẩn.

-Chất phác mà văn nhã, hai phần đều nhau, nếu chất phác thì quê mùa, văn nhã quá thì không thành thực, trọng hình thức quá.

-Hướng lên cao mà mong đạt tới.

Tài năng và kiến thức của người quân tử:

-Hiểu rộng, biết nhiều, làm được nhiều việc, chứ không phải như một đồ vật chỉ dung được vào một việc.

-Có thể không biết những việc nhỏ nhặt, nhưng có thể đương được việc lớn.

-Tài trí đủ để trị dân, biết dùng đức để giữ dân, biết trang nghiêm đối đãi với dân, biết dùng lễ cổ vũ dân.

Hành vi ngôn ngữ của người quân tử:

-Thận trọng về lời nói, mau mắn về việc làm.

-Làm trước điều mình muốn nói rồi hãy nói sau.

-Thẹn rằng nói nhiều mà làm ít.

-Sai khiến người thì không trách bị cầu tòan.

-Xét người thì không vì lời nói của một người mà để cử người đó ( vì còn xét đức hạnh ra sao nữa), không vì phẩm hạnh xấu của người mà không nghe lời nói phải của người ta.

-Khi trông thì để ý để thấy cho minh bạch;khi nghe thì lắng tai nghe cho rõ;sắc mặt thì giữ cho ôn hòa;diện mạo thì giữ cho đoan trang ;nói thì giữ cho trung thực;làm thì giữ cho kính cẩn;có điều nghi hoặc thì hỏi han ;khi giận thì nghĩ đến hậu qủa tai hại sẽ xảy ra;thấy mối lợi thì nhớ đến điều nghĩa.

Khổng tử nói : “ Người quân tử có điều gì không biết thì không nói bậy.Nếu danh không chính thì lời nói không thuận lý, lời nói không thuận lý thì sự việc không thành; sự việc không thành thì lễ nhạc, chế độ không kiến lập được; lễ nhạc, chế độ không kiến lập được thì hình phạt không trúng;hình phạt không trúng thì dân không biết đặt tay chân vào đâu ( không biết làm thế nào cho phải ).Cho nên người quân tử đã cùng cái danh thì tất phải nói ra được (tất phải thuận lý); đã nói điều gì tất phải làm được.Đối với lời nói người quân tử không thể ẩu tả được”.

Có thể nói đạo của Khổng Tử là đạo của người quân tử. Cho nên mục tiêu đào tạo con người của Nho giáo là đào tạo người có đức nhân. Theo Nho gia thì người quân tử là mẫu người lý tưởng nhất, cao quý nhất của xã hội phong kiến.

Nho giáo cho là đức hạnh của người quân tử như gío, mà đức hạnh của người dân như cỏ.Gío thổi thì cỏ tất rạp xuống.

II/ ẢNH HƯỞNG TRIẾT HỌC NHO GIÁO ĐỐI VỚI XÃ HỘI VIỆT NAM

1- Sự truyền bá Nho giáo vào Việt Nam

Việt Nam là nước có quan hệ lâu đời với đất nước Trung Hoa. Từ hơn 1000 năm Bắc thuộc, nền văn hoá Trung Hoa, đặc biệt là Nho giáo đã ảnh hưởng rất sâu sắc đến văn hoá tinh thần của xã hội Việt Nam.

- Nho giáo được truyền vào Việt Nam từ đời Đông Hán, đến đời vua Lê Thánh Tông (1460-1497) Nho giáo ở nước ta cực thịnh. Những người đỗ Tiến sĩ được khắc lên bia đá để ở Văn Miếu. Việc học Nho và chế độ thi cử cứ duy trì mãi, đến đầu thế kỷ XX thì chấm dứt (ở Bắc Kỳ vào năm 1915, ở Trung Kỳ vào năm 1918).

- Nho giáo truyền vào Việt Nam cũng tuyên truyền những nội dung cơ bản của học thuyết Nho giáo như: Tam cương, ngũ thường, ngũ luân. Việc giáo dục của Nho giáo ở Việt Nam cũng được thể hiện qua các tác phẩm kinh điển của Nho giáo là Tứ Thư: Luận Ngữ, Mạnh Tử, Đại Học, Trung Dung; và Ngũ kinh: Kinh Dịch, Kinh Thi, Kinh Thư, Kinh Lễ và Kinh Xuân Thu.

2- Ảnh hưởng của Nho giáo ở xã hội Việt Nam ngày xưa

- Nho giáo đã truyền vào Việt Nam trên dưới 2000 năm lịch sử, nó có ảnh hưởng rất sâu sắc đến văn hoá, lối sống của xã hội Việt Nam.

- Lễ đã được coi trọng: ăn thì dễ, giữ lễ thì khó, trên kính dưới nhường, kính già yêu trẻ, tiên học lễ, hậu học văn... nhờ đó mà các quy tắc lễ nghi, tập quán được giữ gìn, để cho con người tôn trọng thuần phong mỹ tục, thuỷ chung, hiếu thảo, trọng việc nghĩa và việc trung.

- Ngoài nhân, lễ, con người Việt Nam cũng rất coi trọng nghĩa. Người Việt Nam luôn trọng tình, trọng nghĩa, sống với nhau có tình, có nghĩa; xây dựng tình làng nghĩa xóm...

Tuy nhiên Nho gíao cũng ảnh hưởng những tư tưởng ở con người và đất nước Việt Nam. Trước hết là tư tưởng thiên mệnh đã thấm sâu vào con người Việt Nam, làm cho con người luôn tin vào “mệnh trời”, tin vào ma quỷ ở trên trời. Trời là tối cao, là linh thiêng luôn chi phối con người: Trời có mắt, không có trời ai ở với ai.Tư tưởng số mệnh cũng đã ăn sâu trong con người Việt Nam

-Tư tưởng tam cương của Nho giáo cũng đã góp phần vào sự phân chia xã hội thành đẳng cấp, thứ bậc trên dưới, mà trong đó luôn bắt bề dưới phải phục tùng bề trên một cách mù quáng. Việc phân chia xã hội theo thứ bậc không chỉ ở vua quan trong triều đình, mà cả trong từng gia đình, làng xóm, cho đến toàn xã hội đã làm cho tư tưởng gia trưởng, độc đoán chuyên quyền, trọng nam khinh nữ ngự trị.

- Xã hội Việt Nam còn chịu ảnh hưởng tiêu cực của cả Lễ. Chính lễ đã ràng buộc con người trong mọi quy tắc, lễ nghi, cũng như tôn tri trật tự của xã hội phong kiến.

- Người phụ nữ Việt Nam còn bị cột chặt bởi Tam tòng và Tứ đức. Ngày nay những tư tưởng gia trưởng, độc đoán, chuyên quyền, trọng nam khinh nữ ở một mức độ nhất định vẫn còn ảnh hưởng rất nhiều trong xã hội.

3- Ảnh hưởng của Nho giáo ở xã hội Việt Nam ngày nay và tương lai về sau:

- Một trong những nội dung giáo dục thành công nhất, có ảnh hưởng sâu sắc nhất của Nho giáo ở Việt Nam là giáo dục chữ hiếu. Đây là mối quan hệ hai chiều, có đi có lại; trách nhiệm đi liền với nghĩa vụ, phù hợp với tình người, cũng như đạo lý làm người, của tình phụ tử và tình mẫu tử.Chính vì vậy mà chữ hiếu ở Việt Nam rất thiêng liêng và cao cả, nó là lẽ sống của con người, và nó đã thấm sâu vào trong từng gia đình, cũng như ngoài xã hội; nó góp phần xây dựng truyền thống đạo đức và văn hoá của con người.

Xã hội Việt Nam ngày nay vẫn còn ảnh hưởng của Nho gíao rất nhiều, và chắc chắn vẫn được xã hội ta chấp nhận về sau:

Ngũ luân: quân thần-nhân, phụ tử - nghĩa, phu thê -lễ, huynh đệ- trí, bằng hữu -tín.

Khổng Tử nói: “mình mà chính đáng( ngay thẳng, đàng hòang), dù không ra lệnh, dân cũng theo, mình không chính đáng, tuy ra lệnh dân cũng chẳng theo.”ở đây ý muốn nói quân (tức người cầm quyền)để xứng đáng làm người trị dân, để cho thực hợp với danh, phải sửa mình, tự trách mình, phải học.Ngày nay các cấp chính quyền vẫn nên theo lối dùng nhân đức làm gương, hết long phục vụ nhân dân, như vậy dân mới có lòng tin, mới yên tâm lao động sản xuất vì sự giàu đẹp của đất nước.Nếu bản thân trị dân mà không có đạo đức tốt, tư cách không đàng hòang, có lối sống đi ngược luân thường đạo lý thì làm sao dân nể?

Muốn cho người khác tin mình thì phải thận trọng lời nói, lời nói phải hợp với hành động:” người xưa thận trọng lời nói, sợ sẽ xấu hổ nếu nói mà làm không được.”Hai đức tín và hành thường cho đi kèm nhau, Nho giáo rất xem trọng, thử hỏi không giữ chữ tín với dân thì làm sao dân tôn trọng mình?

Khổng Tử nói : “ Ta muốn các người gìa được an vui, các bạn bè tin lẫn nhau, các trẻ em được săn sóc vỗ về “ ( lão gỉa an chi, bằng hữu tín chi, thiếu gỉa hòai chi ).Đó là mục đích ngày nay lòai người vẫn theo đuổi.

Nếu ai có lòng muốn tu tỉnh, xin học ông thì dù dĩ vãng không tốt, ông cũng thu nhận, tức như trường hợp một thanh niên làng Hổ ( một làng dân có tiếng là ác nghịch ) lại xin học, môn sinh có người không muốn ông nhận, ông bảo : “ Người ta tiến bộ thì mình tán thành, hà tất phải nghiêm khắc thái quá.người ta tự tinh khiết mà mong được tiến bộ thì ta tán thành long tinh khiết của họ bây giờ, chứ không kể tới dĩ vãng của họ”.Đây là một đức tính mà ngày nay chúng ta cần phải học hỏi.

Có câu chuyện một chủ doanh nghiệp nhận một công nhân vô làm, sau đó có người khác báo đó là một phạm nhân mới ra tù vì trước đây có thành tích bất hảo và đề nghị người chủ doanh nghiệp đó cho hắn nghỉ việc .Nhưng người chủ vẫn giữ lại và nói : “ Người ta đã đến xin việc làm tức là có ý hướng thiện thì ta nên mở cho họ một con đường mới mà đi, nếu ta mà đuổi họ và các doanh nghiệp khác cũng làm như vậy thì vô hình trung ta lại đẩy hắn về lại con đường tội lỗi khi bị thất nghiệp, mà hắn biết đi xin việc làm là một biểu hiện lòng muốn hướng thiện rồi “.Và qủa nhiên người công nhân đó làm việc rất tích cực và hòan thành xuất sắc mọi công việc được giao.

Lễ của nho giáo gồm có lục lễ: gia quán lễ – tức lễ thăng chức, phong chức tước hoặc tuyên dương lập công lớn cho triều đình; hôn lễ – tức lễ cưới hỏi ; táng lễ – tức lễ chôn cất; tế lễ – tức lễ cúng trời đất qủy thần ;hương lễ – lễ cúng đình làng và cuối cùng là tương kiến lễ – tức lễ chào đón, gặp mặt, ra mắt.Các hình thức lễ nói trên có cái vẫn tồn tại và duy trì về sau vì nó đã ăn sâu vào phong tục tập quán và nếp sống người Việt Nam.Hôn lễ dù cho đơn giản đến đâu cũng phải có lễ cúng vái ông bà tổ tiên và tối thiểu có các lễ vật như : trầu cau, rượu trà…Táng lễ dù cho tiết kiệm đến đâu cũng phải có bàn thờ để thắp nén hương tưởng nhớ người đã khuất và khâm liệm chôn cất tử tế. Khổng Tử đã từng nhắc nhở : “ lễ mà qúa xa xỉ thì kiệm ước còn hơn ; tang mà quá chú trọng nghi tiết thì thương xót còn hơn ”.

Khổng Tử có nói : “ Cung kính mà không biết lễ thì khó nhọc, cẩn thận mà không biết lễ thì nhút nhát, dũng cảm mà không biết lễ thì lọan động, ngay thẳng mà không biết lễ thì gắt gao, mất long người.” dù tích cực hay tiêu cực, ngày nay lễ vẫn có mục đích tập cho ta khắc kỷ để tu thân..Vì lễ rất cần thiết cho sự tu thân, nên Khổng Tử nói là không học lễ thì không biết lập thân và không biết cách xử sự, và ông nói học lễ cũng là để lập chí, theo ông người có học thì phải ràng buộc bằng lễ, như vậy mới không trái với đạo lý.

Với chữ tín là phải biết sáng suốt yêu người đáng yêu, ghét người đáng ghét, đề bạt người chính trực, bỏ người cong queo.Nhân trí dũng, ba đức đó dân tộc nào thời nào cũng cho là cần thiết cho sự tu thân – nhân để luyện tình cảm, trí để luyện trí tuệ, dũng để rèn nghị lực – liên quan mật thiết với nhau.

Con người mà thiếu đức tín thì sẽ không thể nào đứng vững được trong đời.Thà bỏ lương thực và binh bị chứ không thể bỏ chữ tín, có thể thời nay vẫn phải vận dụng vì nếu dân không tin chính quyền thì chính quyền phải đổ ( dân vô tín bất lập ).Các nhà nho giáo nói : “ người xưa thận trọng lời nói, sợ sẽ xấu hổ nếu nói mà không làm được”, thực tế điều này vẫn phải áp dụng cho thời nay và về sau.

Tam Cương, Ngũ thường: quân thần, phụ tử, phu thê và quân thần hữu nghĩa, phụ tử hữu thân, phu phụ hữu biệt, trưởng ấu hữu tự, và bằng hữu hữu tín.

Trong xã hội ngày nay chúng ta có thể hiểu quân thần tức là mối quan hệ giữa cấp trên và cấp dưới, và mối quan hệ nay phải có tình có nghĩa, cấp dưới mới nể phục và trung thành với cấp trên và cấp trên mới qúy mến cấp dưới.Cái tình cái nghĩa ở đây bao gồm những điều nhân đức như : ngay thẳng, không gỉa dối; nghiêm trang, cẩn thận trong công việc, thận trọng trong lời nói và mau mắn trong việc làm.

Chuyện sinh con trai hay gái ngày nay và có thể một thời gian dài vẫn còn ảnh hưởng khá lớn đối với một số đối tượng bao giờ cũng có ý nghĩ cần có con trai để nối dõi tông đường, nhưng không phải là vì sợ mang tội bất hiếu mà là nghĩ đến bản thân mình nhiều hơn.Ngày nay tình thân giữa cha mẹ và con cái có những nét khác xưa rất nhiều, con cái có điều kiện thì mong muốn ra riêng, không muốn sống chung với cha mẹ gìa, và coi trọng vợ con hơn là cha mẹ, có thể về sau sẽ không bao giờ có những chuyện như trong Nhị thập tứ hiếu như: Dương Hương đánh hổ cứu cha, hay là Đổng Vĩnh bán thân chôn cha, hay là Vương Tường nằm trên băng để bắt cá về nấu canh cho mẹ kế ăn…

Cho nên Tam hiếu thời xưa : đi xa không liên lạc với cha mẹ, không làm quan, và không có con nối dõi không còn ảnh hưởng đến người Việt Nam bao nhiêu, cái chính là vẫn phải duy trì đức tính nhớ công ơn dưỡng dục của cha mẹ và làm tròn đạo làm con, phụng dưỡng cha mẹ gìa đến cuối đời.

Ngày xưa Phu xướng phụ tùy tức là chồng bảo gì phải nghe theo, không được làm trái gần như không còn ảnh hưởng ở Việt Nam.Người phụ nữ Việt Nam sống trong chế độ mới với tư tưởng nam nữ bình đẳng đã được giao trả lại quyền con người vốn có của mình, tự mình có tiếng nói trong gia đình và xã hội.Tuy nhiên bản tính dịu dàng và siêng năng đầy trách nhiệm của người phụ nũ Việt Nam vẫn giỏi việc nước đảm việc nhà một cách tự nguyện vui vẻ, điều đó cho thấy ảnh hưởng của nho giáo vẫn còn gắn liền ở xã hội Việt Nam.Hai vợ chồng cùng đi làm việc như nhau, khi về nhà người chồng ngồi đọc báo hoặc xem truyền hình còn người vợ thì lập tức xăn tay áo vô bếp nấu ăn, giặt giũ…

Việc người con trưởng phải lo cho cha mẹ và phụ trách từ đường, lo việc cúng kiếng, đám giỗ vẫn còn tồn tại ở một số nơi nhất là ở nông thôn.Nhưng ngày xưa khi chia gia tài thì cha mẹ không tính cho con gái, còn ngày nay theo luật pháp phải chia đều cho tất cả con cái nếu không có di chúc chia theo hướng khác.Điều náy cho thấy vai trò của huynh trưởng không còn đậm nét như xưa, nếu huynh trưởng có tài và giỏi giang thì các em sẽ nghe theo, nếu chẳng may huynh trưởng không có đạo đức thì làm sao những người em nghe theo? cho nên em luôn luôn phải vâng lời nghe lời chỉ dạy của huynh trưởng sẽ không nhất thiết xảy ra.

Bạn bè ngày nay kết thân nhau ngòai sở thích giống nhau còn có người quan niệm phải “ môn đăng hộ đối ”, ở đây không nói chuyện dựng vợ gã chồng mà là nói những người bạn giàu có thì tìm quen và chơi thân những bạn cũng giàu có, thử hỏi có người bạn nào đi chơi với chiếc xe trị gía hàng trăm triệu đồng mà tìm người bạn đi xe đạp đi chơi chung ? một người bạn ăn vận bộ đồ hang hiệu cả triệu đồng lại đi chơi với người bạn không có bộ đồ đáng gía vài mươi nghìn đồng, không có đồ trang sức ? Bạn bè thân với nhau bằng chữ tín, bằng tấm chân tình, và gíup đỡ nhau trong lúc họan nạn hình như bị mai một, vì bản thân người bạn nghèo khổ, thấp hèn tự cảm thấy tự ti và tự xa lánh những người bạn giàu có.Bản thân những người làm chung một cơ quan cũng ít khi có lòng gíup đỡ lẫn nhau mà thường là ganh tỵ, soi mói nhiều hơn.

Tình đồng nghiệp, tình bạn học, tình bạn bè cần phải có một quan niệm sống : rộng lượng, bao dung, nhân từ mới bền chặt và tiếp nối hững truyền thống tốt đẹp của nho giáo.

Tam tòng: tại gia tòng phụ, xuất gía tòng phu, phu tử tòng tử. Tứ đức: công dung ngôn hạnh.

Ở nhà thì phải theo cha, điều đó là hiển nhiên, nhung khi con cái đã lớn, đã thành niên thì con có quyền quyết định về con đường mình đi.Khi lấy chồng phải theo chồng, việc này vẫn còn ảnh hưởng ở một số bậc cha mẹ về quan niệm con gã xong là phải theo chồng .nhưng nếu chẳng may gặp phải người chồng đầy bạo lực và gia đình chồng tàn nhẫn thì người phụ nữ cam chịu và sống đau khổ tủi nhục hết cả cuộc đời sao? Và nếu chẳng may chồng chết sớm thì phải ở vậy nuôi con, và ở với con suốt cả đời?, người phụ nữ có quyền lựa chọn con đường của mình; khi đến tuổi thành niên tự chọn ngành hoc hoặc việc làm theo ý mình, lấy chồng như thế nào ăn ở ra sao tự quyết định, và trong tương lai vai trò tự do bình đẳng người phụ nữ càng được khẳng định thêm.

Người phụ nữ nếu biết nấu ăn, may vá, dệt vải thì tốt, nhưng nếu không biết làm những điều đó mà giỏi quản lý hoặc kinh doanh thì càng tốt hơn.Về tướng mạo, duyên ăn nói và tánh tình thì bắt buộc phải co.Thử tưởng tượng một người phụ nữ khuôn mặt lúc nào cũng cau có, nhăn nhó, ăn nói đốp chát, hỗn hào và tánh tình xấu xa, ganh tỵ, đâm thọt mọi người…thì có ai chấp nhận không? người phụ nữ Việt Nam có truyền thống giỏi giang, dịu dàng, nết na thùy mị, siêng năng thì cần phải duy trì và phát huy những đức tính đó.

Trong hơn hai ngàn năm, tất cả các nhà nho chân chính ở Trung Hoa cũng như ở Việt Nam, hữu danh cũng như vô danh, từ Đổng Trọng Thư đến Đào tiềm, Vương Dương Minh, Chu Văn An, Nguyễn Trãi, Nguyễn Khuyến đến các ẩn sĩ, các thầy đồ đều giữ được truyền thống KhổngMạnh, tự gây ra một uy tín rất lớn trong dân gian, gặp thời thì ra giúp nước, tận trung mà liêm khiết, không gặp thời thì lui về, độc thiện kỳ than ;nước gặp nguy thì không do dự, xã thân vì nghĩa, qua cơn nguy rồi thì mặc ai tranh giành danh lợi;họ không có một chút đặc quyền, cao thượng mà vẫn bình dân, chỉ giúp đồng bào chứ không màng phú qúy;họ không có tổ chức mà giai cấp họ lại chặt chẽ, trường tồn, vì không tranh với ai, một giai cấp kỳ dị không giống một giai cấp nào trong lịch sử nhân loại:Văn minh nhân loại ngày nay không sao tạo nổi giai cấp đó nữa.Ngày nay các nhà giáo làm sao có được uy tín với học trò như các cụ đồ hời xưa.Lâu lâu chúng ta đọc báo thấy nào là có học trò đánh thầy giáo của mình trọng thương, nào là học trò hăm dọa cô giáo, đánh cô giáo, mắng chửi thầy cô…còn đâu chữ tôn sư trọng đạo, nhất tự vi sư bán tự vi sư, nhất nhật chi sư chung nhật chi phụ? Ngày nay sinh viên tốt nghiệp ra trường đều chọn hoặc chạy chọt chỗ làm việc nhàn hạ, lương cao, có cơ hội được nhận của đút lót hoặc tham nhũng .Thử hỏi có bao nhiêu sinh viên mong muốn làm việc nào đó lương thấp mà sẳn sàng hết lòng giúp dân, thương dân, vì dân, phục vụ dân, tận tụy vì dân? Khổng tử từng nói : “ ăn gạo xấu, uống nước lã, co cánh tay mà gối đầu, trong cảnh ấy cũng có cái vui.nhung làm điều bất nghĩa mà được giàu sang thì ta coi như mây nổi” và ông khuyên môn sinh đừng vì bổng lộc, chỉ nên cầu đạt đạo, chứ không cầu chuyện bổng lộc, chỉ nên lo không đạt đạo chứ không lo nghèo ( ưu đạo bất ưu bần ).

Ở Việt Nam hiện nay, giai cấp nho giáo không còn nữa, con cháu của giai cấp đó còn lại một ít, nhưng trong số đó còn giữ được nếp nhà thì khá hiếm, nếu còn giữ được bản sắc đó thì ta rất dễ nhận ra : thường họ không ham danh lợi, chăm nom sự dạy dỗ con cái, yêu nước, thích văn chương, chuộng dạy học và rất có khiếu dạy học.Ngày nay xã hội chúng ta còn giữ được vài nguyên tắc của nho giáo : nhà cầm quyền phải có đạo đức, phải thương dân, được long dân ;xã hội phải có trật tự công bằng ; chăm nom sự giáo dục dân ngang với nuôi dân ;phải giữ chữ tín tuyệt đối không lừa gạt dân.Không ngừng bồi dưỡng đức nhân ( tình cảm đôn hậu, khoan dung ), rèn luyện đức dũng để tự chủ, giữ được liêm sĩ thắng được những cám dỗ khiến con người sa đọa và sa sút đạo đức và cuối cùng là không ngừng nâng cao đức trí trong việc quản lý con người và xử sự mọi việc.

Người thực hiện: VƯƠNG VĨNH HIỆP

LỚP CAO HỌC KINH TẾ 2005

Trích bài tiểu luận thi môn triết học

VƯƠNG VĨNH HIỆP 王永協 <photo>